Üsküdarlı Aşkî Divanı’nda Efsanevi ve Menkıbevi Şahsiyetler

Efsane ve menkıbeler, Divan şiirini besleyen önemli kaynaklardır. Bu kaynaklara ait olan ve telmih ya da mazmun yoluyla karşımıza çıkan edebi kavramlar ise oldukça fazladır. Bu kavramların ait oldukları kaynaklar itibariyle ortaya konulması ve bunların kullanımlarına örnekleriyle yer verilmesi Divan şiirine vukufiyet konusunda önemli bir katkı sağlayacaktır.

Bilhassa İran mitolojisinin tesirinde kalan Divan şairleri, şiirlerinde daha çok İran esatirine ilişkin en önemli eser olan Şehnâme kahramanlarına yer vermiştir. Ayrıca efsanevi aşk hikâyelerinin kahramanları ve mutasavvıfların menkıbevi şahsiyetleri de şiirlere sıkça konu edilmiştir. Üsküdarlı Aşkî Divanı da bu anlamda son derece zengin malzemeyi ihtiva etmektedir. Bu zengin içerik Divan’ın etkili bir ifade gücüne ulaşmasını da sağlamıştır.

Divan’ın efsanevi ve menkıbevi şahısların ele alınışı bakımından değerlendirilmesi, 16. yüzyıl Divan şiirinde efsanevi ve menkıbevi şahısların ne şekilde kullanıldığını görme imkânı sağlaması bakımından önemlidir. Söz konusu şahsiyetlerin Üsküdarlı Aşkî Divanı’nda hangi bağlamlarda kullanıldığını ve nasıl değerlendirildiğini görmek de bu malzemenin tasnif ve tahlili ile mümkündür.

Üsküdarlı Aşkî’nin Divan’ında Acem kökenli efsanevi şahısların kullanımı daha yoğundur. Bu şahıslar daha çok kasidelerde övgüsü yapılan Osmanlı padişahları veya diğer devlet adamları için bir kıyas ya da benzetme unsuru olarak kullanılır.

Bununla birlikte efsanevi aşk hikâyelerinin kahramanları, kutsal kitaplarda bahsi geçen şahıslar ve mutasavvıfların da Divan’da sıkça zikredildiği görülür. Efsanevi aşk hikâyelerinin kahramanlarına daha çok âşık, sevgili ve rakip üçgeninde yazılan aşk konulu şiirlerde yer verilir. Şair bazen bu şahısları aşk halini anlatan birer timsal olarak görürken bazen de kendi aşkının daha üstün olduğunu ifade etmek amacıyla bir kıyas malzemesi olarak kullanır.

Kutsal kitaplarda bahsi geçen şahıslar, şiirlerde genellikle idealize edilmiş birer kahraman olarak ele alınır. Bununla birlikte olumsuz davranış örneği olarak temayüz eden şahıslara da Divan’da yer verilir. Şiirlerde bu şahıslara yer verilmesinin temel sebebi, tarihte olumlu ya da olumsuz anlamda iz bırakmış bu şahsiyetlerin her birinde belirli bir davranış biçiminin âdeta simgeleşmiş olmasıdır.

Şiirlerde bahsi geçen mutasavvıflar ise genellikle tasavvuf yolunda çığır açmış ve menkıbevi şahsiyetleri ile ön plana çıkmış kişilerdir. Mutasavvıflar, Divan’da olumlu davranış örneği olarak temayüz eden şahıslar olarak ele alınır.