Fahreddin Râzî’nin İnsan Fiilleri Teorisi
Article Sidebar
Öz
İnsan fiillerini konu alan bu çalışmanın amacı, Fahreddin Râzî’nin fiil teorisini ortaya çıkarmaktır. Makalenin başlığındaki “İhtiyar ile Iztırar Arasında” tabiri, Fahreddin Râzî’nin “İnsan, muhtar görünümlü muztardır” tezine işaret etmek amacıyla kullanılmıştır. Araştırmada, İslam kelam tarihinde insan fiilleri ve ilişkili konulara değişik ekoller veya mütekellimler tarafından getirilen açıklamalara kısaca yer verilmiş, ancak daha çok Râzî’nin fiil teorisi ele alınmıştır. Râzî’nin fiil teorisinin Cebriye ve Mutezile eleştirisi üzerine kurulu olmakla birlikte onun Eş’arî’nin teorisinden kısmen uzaklaştığı ve Matüridî teoriye kısmen yaklaştığı anlaşılmaktadır. Ancak Râzî’nin felsefi doanımının insan fiillerinde insanı aşan etkenleri dikkate almasında etkili olduğu söylenebilir. Nitekim illetin malulünü zorunlu kıldığı şeklindeki felsefi sebeplilik görüşünün Râzî tarafından savunulan “muhtar görünümlü muztar” tezinde etkili olduğu görülmektedir.
Râzî, insanın kudret ve iradesine önem vermekle birlikte fiil ve terkinde tek başına bunların etkili olmadığını düşünmektedir. Çalışmada ayrıca Râzî’nin irade ile emir arasında değil de irade ile bilgi arasında muvafakat olduğu tezini nasıl temellendirdiği incelenmiştir. Bu çalışmanın, Müteahhirîn dönemi mütekellimlerinin insan iradesi ve fiilleri meselesine Mutezile, Eş’ariye ve Matüridiye’nin geleneksel iddiaları dışında yeni açılımlar getirip getirmediklerini tespit etme açısından önemli olduğu düşünülmektedir.
Referanslar
Bağdâdî, Abdülkâhir. el-Fark beyne’l-fırak. by: yy., 1948.
Bâkıllânî, Ebu Bekir. Temhîdü’l-evâil ve telhîsu’d-delâil. Beyrut: Müessesetü’l-Kütübi’s-Sekâfiyye, 1986.
Cabiri, Muhammed Abid. Arap-İslam Kültürünün Akıl Yapısı. çev. Burhan Köroğlu vd. İstanbul: Kitabevi Yayınları, 1999.
Cüveynî, Abdülmelik. Kitâbü’l-İrşâd. Beyrut: Müessesetü’l-Kütübi’s-Sekâfiyye, 1985.
Çınar, Bayram. “İnsanın Ceza ve Mükâfatı Hak Ettiği Kuramının Teolojik Analizi: Mu‘tezile’nin “İstihkak” Teorisi”. Umde Dini Tetkikler Dergisi 4, no. 1 (2021): 39-76.
Demir, Osman. Kelamda Nedensellik İlk Dönem Kelamcılarında Tabiat ve İnsan. İstanbul: Klasik Yayınları, 2015.
Eş’arî, Ebu’l-Hasan. Makâlâtü’l-İslâmiyyîn ve’htilâfü’l-musallîn. Wiesbaden: Franz SteinerVerlag, 1963.
Gündoğar, Hamdi. “Fahreddin er-Râzî’de İrade-Fiil İlişkisi”. Şırnak Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 3, no. 6 (2016): 55-70.
Gündoğar, Hamdi. Fahreddin er-Râzî’de İnsan Fiilleri. İstanbul: Çıra Yayınları, 2010.
Kadı Abdülcebbar. el-Muğnî fî ebvâbi’l-adl ve’t-tevhîd. Kahire: Dâru’l-Mısriyye li’t-te’lîf ve’t-terceme, 1962-1965.
Kadı Abdülcebbar. el-Muhtasar fî Usûli’d-dîn. Kahire: Dâru’l-Hilâl, 1971.
Kadı Abdülcebbar. Şerhu’l-Usûli’l-hamse. Kahire: Mektebetü’l-Vehbe, 1988.
Karadaş, Cağfer. “İnsan Fiilleri”. Kelam. ed. Ş. Ali Düzgün. Ankara: Grafiker Yayınları, 2017. 381-394.
Kınalızâde Ali Çelebi. Ahlâk-ı Alâî. sad. Murat Demirkol. Ankara: Fecr Yayınları, 2020.
Mâtürîdî, Ebu Mansur. Kitâbü’t-Tevhîd. tah. Bekir Topaloğlu. İstanbul: İSAM, 2003.
Nesefî, Ebu’l-Muîn. Tabsıratü’l-edille. Dımaşk: Institut Francais de Damas, 1994.
Neşşâr, Ali Sâmî. İslam’da Felsefi Düşüncenin Doğuşu. çev. Osman Tunç. İstanbul: İnsan Yayınları, 1999.
Özketen, Ș. “Ebû Mansûr Mâtürîdî’ye Göre Fiillerin Ortaya Çıkışında İnsanın Kudretinin Rolü”. Diyanet İlmî Dergi 55 (2019): 663-684.
Râzî, Fahreddin. el-Metâlibü’l-Âliyye mine’l-İlmi’l-İlâhî. thk. Ahmed Hicâzî es-Sekkâ. Beyrut: Dârü’l-Kitâbi’l-Arabi, 1987.
Râzî, Fahreddin. Me’âlimü usûli’d-dîn Kelâm İlminin Esasları. Çev. Muhammet Altaytaş. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları, 2019.
Râzî, Fahreddin. Mefatihu’l-Gayb. Beyrut: Darü’l-Fikr, 1981.
Sönmez, Vecihi. “Mu’tezili Düşüncede Müvelled (Dolaylı) Fiiller ile Mübaşir (Doğrudan) Fiiller Arasındaki Fark”. Yüzüncü Yıl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi 28 (2015): 95-122.
Şehristânî, Ebu’l-Feth. el-Milel ve’n-nihal. Kahire: Mustafa el-Bâbî, 1961.
Şehristânî, Ebu’l-Feth. Nihâyetü’l-İkdâm. Oxford: 1934.
Şerif el-Murtaza. “İnkâzü’l-beşer mine’l-cebri ve’l-kader”. Resâilü’l-adl ve’t-tevhîd. 1:255-305. Kahire, Dârü’l-hilâl, 1971.
Tûsî, Nasiruddin. Telhîsu’l-Muhassal. Beyrut: Dâru’l-Azvâ, 1985.
Türcan, Galip. “Kelamda İnsan Fiillerinin Yaratılması Problemi: Yaratma Kavramı Bağlamında Bir Değerlendirme”. Süleyman Demirel Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 15, no. 1 (2005): 139-158.
Yavuz, Y. Şevki. “Fahreddin er-Râzî”. TDV İslam Ansiklopedisi. 12:89-95. İstanbul: TDV Yayınları, 1995.