Molla Sadrâ’da Fâil ve Gaye İllet
Article Sidebar
Öz
Özet
Bu makalede Molla Sadrâ’nın fail ve gaye illet konusundaki görüşleri incelenecektir. Geç dönem İslâm filozofları içerisinde seçkin bir konuma sahip olan Molla Sadrâ Meşşâî, İşrâkî ve İrfanî ekolleri başarılı bir şekilde sentezleyerek yeni bir sistem kurmayı başarmıştır. Fail ve gaye illet konusu bu sentezin nasıllığını göstermesi açısından önemlidir. Denilebilir ki o, faili inayet ve tecelli kavramlarıyla açıklayarak Meşşâî öğretiye yeni bir açılım getirirken irfan ilmine ise felsefi anlamda fail kavramını sokmayı başarmıştır. Konuyla ilgili yazdıkları okununca Sadrâ’nın Zorunlu Varlık’ın fail olmasını inayet, rıza ve tecelli kavramlarıyla açıkladığı, kelamcıların irade ile iş yapan fail anlayışına sıcak bakmadığı görülür. O, metafizik ilmi cihetinden gerçek anlamda faili fail kılan özelliğin varlık bahşetmek olduğunu söyler. Gaye neden açısından Sadrâ, failin kendi dışında bir gayesinin olmadığını düşünür. Çünkü aslında fail dışında gerçek anlamda mevcut olan bir varlıktan bahsetmek mümkün değildir. Şu hâlde bütün irade edişler failin zâtına döner. Gaye neden bilgi ve varlığın yetkinliğini teşkil etmesi açısından ve faili fail kılan neden olması yönünden zorunlu olmalı ve sonda ortaya çıkmalıdır. Sadrâ, failin arazî ve ikincil anlamda âlemi murat ettiğini ancak bu durumun da yine zâta döndüğünü dile getirir. Sonuç olarak Sadrâ bütün nedenleri fail nedene indirgerken evreni fail nedenin tecelli, hal, tavır ve işlerinin hâsılası seviyesine yükseltir.
Referanslar
Aristoteles. Metafizik. çev. Ahmet Arslan. İstanbul: Sosyal Yayınları, 2014.
Aydın, Salih. Molla Sadrâ’da Mahiyet Felsefesi. İstanbul: İnsan Yayınları, 2018.
Baran, Sedat. “İbn Sînâ ve Molla Sadrâ’da İlâhî Erek Problemi”. Cumhuriyet İlahiyat Dergisi 23, no.3 (Aralık 2019): 1101-1120.
Baran, Sedat. “Molla Sadrâ’da İlâhi Fâiliyetin Niteliği”. e-Şarkiyat İlmi Araştırmalar Dergisi 11, no. 2:24 (2019): 598-613.
Behmenyâr ibn Merzübân. et-Tahsil, thk. Murtaza Mutahharî. Tahran: Müessesetü İntişârât-ı ve Çap Danişgah, 1375.
Dügaym, Semih. Mevsû‘atü mustalahâti Sadreddin eş-Şîrâzî (Sisiletu mevsû‘atü mustalahât-ı alami’l-fikri’l-Arabî ve’l-İslâmî; 9. Beyrut: Mektebetu Lübnan, 2004.
Gareviyan, Muhsin. İslam Felsefesine Giriş. çev. Sedat Baran. İstanbul: Önsöz Yayıncılık, 2013.
İbn Manzûr. Lisanü’l-Arab. I-III. Beyrut: Dâru Sadır, ty.
İbn Sînâ. Dânişnâme-i Alâî. çev. Murat Demirkol. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı, 2013.
İbn Sînâ. Fizik. çev. Muhittin Macit ve Ferruh Özpilavcı. 2. Cilt. İstanbul: Litera Yayınları, 2004.
İbn Sînâ. el-Mebdeʾ ve’l-me‘ad. Tahran: İntişârât, 1998.
İbn Sînâ. Metafizik. çev. Ekrem Demirli ve Ömer Türker. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı, 2014.
Kılıç. Muhammet Fatih. İbn Sînâ’nın Sebeplik Teorisi. Ankara: Elis Yayınları. 2021.
Molla Sadrâ. Arşa Ait Hikmetler. çev. Fevzi Yiğit. İstanbul: Önsöz Yayıncılık, 2019.
Molla Sadrâ, Ecvibetü’l-mesâ’il, Mecmû‘a-yi resâ’il-i felsefî-yi Sadrü’l-müte’ellihîn. Tahran: Bunyâd-i Hikmet-i İslâmi-yi Sadrâ, 1389.
Molla Sadrâ. Hak ve Yakîn Yolunun Marifeti Hakkında Âriflerin İksiri. çev. Fevzi Yiğit. İstanbul: Önsöz Yayınları, 2017.
Molla Sadrâ. Haşrü’l-eşyâ’, Mecmû‘a-yi resâ’il-i felsefî-yi Sadrü’l-müte’ellihîn. Tahran: Bunyâd-i Hikmet-i İslâmi-yi Sadrâ, 1389.
Molla Sadrâ. Hikmetü’l-işrâk ve Ta‘lîkatü Sadrül-mütellihîn, İlahiyyât. thk. Necefkulu Habibi. Tahran: Bunyâd-i Hikmet-i İslâmi-yi Sadrâ, 1396.
Molla Sadrâ. el-Hikmetü’l-müte‘âliye fî esfâri’l-erba‘a. thk. Maksud Muhammedî. Tahran: Bunyâd-i Hikmet-i İslâmi-yi Sadrâ, 1380.
Molla Sadrâ. el-Hikmetü’l-müte‘âliye fî esfâri’l-‘akliyyeti’l-erba‘a. tlk. Ayetullah Hasan Hasânzâde el-Âmülî. Tahran: Vezarat-ı Ferhengi ve İrşâd-i İslâmî, 1374.
Molla Sadrâ. Kalbin Uyanışı (İkâzü’n-nâimîn). çev. Fevzi Yiğit. İstanbul: Önsöz Yayıncılık, 2018.
Molla Sadrâ. el-Mebde’ ve’l-me‘âd fî Hikmeti’l-müte‘âliye. thk. Muhammed Zebihî - Cafer Şah Nazarî. Tahran: Bunyâd-i Hikmet-i İslâmi-yi Sadrâ, 1381.
Molla Sadrâ. Kitâbü’l-Meşâ‘ir. çev. A. Kamil Cihan-Salih Yalın-Fevzi Yiğit. İstanbul: Endülüs Yayınları, 2021.
Molla Sadrâ. el-Mezâhirü’l-ilâhiyye fî esrâri’l-ulûmi’l-kemâliyye. thk. Celâleddin Aştiyânî. Kum: Müessese-i Bostan-ı Kitap, 1429.
Molla Sadrâ. Risâle fi’l-hudûs (Hudûsü’l-‘âlem). thk. Hüseyin Museviyân. Tahran: Bunyâd-i Hikmet-i İslâmi-yi Sadrâ, 1378.
Molla Sadrâ. Şerhu hidâyetü’l-Esîriyye fî İlâhiyyât. thk. Maksut Muhammedî. Tahran: Bunyâd-i Hikmet-i İslâmi-yi Sadrâ, 1393.
Molla Sadrâ. eş-Şevâhidü’r-rubûbiyye fi’l-menâhici’s-sülûkiyye. thk. Celâleddin Aştiyânî. Kum: Müessesetü Bustân-ı Kitap, 1392.
Molla Sadrâ. eş-Şevâhidü’r-rubûbiyye. Mecmû‘a-yi resâ’il-i felsefî-yi Sadrü’l-müte’ellihîn. Tahran: Bunyâd-i Hikmet-i İslâmi-yi Sadrâ, 1389.
Molla Sadrâ. Şerhu ve ta‘lîkatü Sadrü’l-müte’ellihîn İlâhiyyâti’ş-Şifâ’. thk. Necefkulu Habibî.. Tahran: Bunyâd-i Hikmet-i İslâmi-yi Sadrâ, 1382.
Mustafavî, Muhammed Kâzım. el-Hikmetü’l-müte‘âliye. Kum: Mektebetü’l-‘Alâmi’l-İslâmî, 1377.
Şirinov, Agil. Nasîruddin Tûsî’de Varlık ve Ulûhiyyet. Doktora Tezi, Marmara Üniversitesi, 2007.
Tabâtabâî, Muhammed Hüseyin. Bidâyetü’l-hikme. thk. Şeyh Abbas Ali. Kum: Müessesetün Neşri’l İslami, 1435.
Tabâtabâî, Muhammed Hüseyin. Usûl-i felsefetü vel-menhecü’l-vâkııyye, şrh. Murtaza Mutahharî. çev. Ammar Ebû Rağıf. el-Müessesetü’l-Irakiyyetü li’n-Neşri ve’t-Tevzi, 2012.
Toksöz, Hatice. İbn Sînâ Felsefesinin Teleolojik Boyutları. Doktora Tezi, Marmara Üniversitesi, 2010.