İNSANIN CEZA VE MÜKÂFATI HAK ETMESİ BAĞLAMINDA EŞ‘ARÎ’NİN KESB KURAMI
Article Sidebar
Öz
İslam kültür geleneğinde insan edimlerine ilişkin değerlendirmelerden biri de "kesb" kavramı etrafındaki bir öneridir. Eş’arî ekolün “kesb” yorumu kavrama ilişkin yorumlardan sadece biridir. Eş‘arî ‘den daha önceki bir zamana dayanan” kesb” kavramının İslam geleneğindeki yaygın kullanımı ise bu ekol tarafından yapılmıştır. Kesb kavramına dayandırılan Eş’arî teolojik okuma “Allah’ın insan eylemlerini yarattığı” tezine dayanmaktadır. Öte yandan Eş’arî ekol insan eylemlerinin mecazen olsa bile insana nispet etmeleri insanın ahirette hesap verecek olmasına teolojik imkân aramak amacına dönüktür.
Eş’arî ekolün, “kesb” teorisi bağlamında oluşturduğu teolojik dilde onların Allah algısının belirleyici olduğu görülür. Teolojik tüm söylemlerini Tanrı tasavvurları çerçevesinde şekillendirmiş Eş’arî gelenek teosantrik bir algı geliştirmiştir. Sebeplilik ilkesini daha esnek yorumlayan Eş‘arî ekolün, bu anlayışları da Tanrı tasavvura dayanır. Zira bu ekole göre Allah’a zorunluluk nispet edilemez. Çünkü sebebin sonucu gerektirdiği bir evren algısında, Tanrıyı teolojik olarak tespit etmeye imkân yoktur. Bu yüzden onlar sebepsonuç ilişkisini bir zorunluluk değil bir imkân ve potansiyel görürler.
Ceza-mükâfat kuramı tanrı tasavvurları ile bağlantılı olduğu gibi, kulluk teorisi ve tanrının peygamber göndermesinin de dilemeye bağlı görülmesi de onların Tanrı tasavvurları ile ilişkilidir.
Bu algılarının bir sonucu olarak Eş’arî ekolün kesb yorumu, insanın teolojik konumunu ortaya çıkarmaktan uzak görülmüş ve İslam teolojik geleneğinde eleştirilere muhatap olmuştur. Özellikle insanın yapmaya güç yetiremeyeceği eylemleri teolojik açıdan mümkün görmelerinden dolayı bu ekol, kulluğun teolojik gerekçelerini göz ardı etmekle suçlanmışlardır.
Bu çalışmada Eş‘arîlerin “kesb” kuramına yükledikleri anlam ve kavramı yorumlarken daha özgürlükçü bir söylem geliştirmelerinin önündeki teolojik engelleri ortaya koyma gayreti güdeceğiz. Amacımız bir ekolün savunusu yapmak ya da görüşleri sebebiyle yermek değil, bir teolojik soruna ilişkin iddialarını ve konuya ilişkin çözüm önerilerini ortaya çıkarmaktır.
Referanslar
Abrahamov, Binyamin. (2009). “Gazali’nin Nedensellik Teorisi çev. Yaşar Türkben”. e-Makalat Mezhep Araştırmaları Dergisi 2 (1), 115–141. Abrahamov, Bunyamin. (2011). “Kitâbü’l-Lüm‘a’ya Göre Eşarî’nin Kesb Teorisinin Yeniden İncelenmesi çev. Hayrettin Güdekli”. Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 40, 187-200.
Boutroux, Emile. (1998). Tabiat Kanunlarının Zorunsuzluğu Hakkında. çev. Hilmi Ziya Ülken. İstanbul: Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları.
Cürcânî, Seyyid Şerif. (1985). Tarifât. ed. Gustavus Flugel. Beyrut: Mektebetu Lübnan.
Cuveynî, Ebu’l-Me‘âlî. (1992). el-‘Akîdetü’n-Nizâmiyye fi’l-erkâni’l-İslâmiyye. thk. Muhammed Zâhid Kevserî. Kahire: el-Mektebetu’l-Ezheriyye li’t-Turâs.
Cuveynî, Ebu’l-Meâlî. (1978). el-Burhan fî Usûli’l-Fıkh. thk. Abdülazim ed-Dib. Devha: Câmiatu Katar.
Ebu Hanife, Nu’man b. Sabit. (1979). el Fıkhu’l-ekber. Haydarabad: Meclisu’d-Dairetu Me’arif el Osmaniye.
el-Ensârî, Ebu’l-Kâsım. (2010). el-Ğunye fi’l-kelâm. thk. Mustafa Hasaneyn Abdülhadî. Kahire: Dâru’s-Selâm.
eş-Şevkânî, Muhammed b. Abdullah. (1414). Fethu’l-Kadîr. Dimeşk-Beyrut: Dâr İbn Kesir.
Eş’arî, Ebu’l-Hasan. (1955). Kitâbu’l-Lum’a fi’r-reddi alâ ehl-i’z-zeyğ ve’l-bid’a. nşr. Hammûde Zeki Gurâbe. Kahire: Matbaatu Mısr Şeriketi Musaheme Mısriye.
Eşʻarî Ebu’l -Hasan. (1980). Makalatü’l-İslâmiyyîn. thk. Helmut Ritter 2 cilt. Wiesbaden.
Ess, Josef Van. (2019). Theology and Society in the Second and Third Centuries of the Hijra “A History of Religious Thought in Early Islam” çev. Gwendolin Goldbloom. Leiden-Boston: Brill.
Gazzalî, Ebu Hamid. (2012). el-İktisad fi’l İtikad çev. Osman Demir. İstanbul: Klasik Yayınları.
Gazzalî, Ebu Hamid. (ts.). “Madnun Bihi Alâ Gayri Ehlihi thk. İbrahim Emin Muhammed”. Mecmuatu Resail. Kahire: Mektebetu’t -Tevfikiyye.
Gazzâlî, Ebu Hamid. (2003). Kitabu’l-Erbain fi Usuli’d-Din. nşr. Abdulhâmid el-Urvânî. Dimeşk-Beyrut: Dâru’l-Kalem-Daru’ş-Şâmiye.
Gazzâlî, Ebu Hamid. (2014). Tehâfutu’l-Felâsife: Filozofların Tutarsızlığı. çev. Mahmut Kaya-Hüseyin Sarıoğlu. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları.
Griffel, Frank. (2012). Gazâli’nin Felsefi Kelamı. çev. İbrahim Halil Üçer ve Muhammed Fatih Kılıç. İstanbul: Klasik Yayınları.
Hayyat, Ebu’l-Hüseyn. (1993). el-İntisar. thk. Nyberg H.S. Beyrut: Evraku’ş-Şarkiya.
İbn Fûrek, Ebu Bekr. (1987). Mücerradü Makâlâti’ş-Şeyh Ebî’l-Hasan el-Eş’arî. thk. Daniel Gimaret. Beyrut: Dâru’l-Maşrık.
İbn Rüşd, Ebu Velid. (1964). el-Keşf an Menahici’l-Edille fi Akaidi’l-Mille. ed. Mahmud Kâsım. Beyrut: Dâru’l-Kutubu’l-İlmiye.
İsfehanî, Ragıb. (2009). Mufredâti’l elfazi’l-Kur’an. thk.Safvan Adnan Davudî. Dimeşk: Daru’l-Kalem.
Ünverdi Veysi. (2015). “Eș’arî ve Ebu’l-Muîn En-Nesefî’de Kesb Teorisi”. Diyanet İlmi Dergi 51 (1), 71–100.